Detalle - arteederrenmuseoa

Otsailaren 16an, XIX. El siglo del Retrato. Colecciones del Museo del Prado erakusketa abian jarriko da Caixaforum-en Bartzelonako egoitzan. Pradoko Museoak eta “La Caixa” Fundazioak elkarrekin antolatu dute erakusketa, eta erretratuaren inguruko obrak bilduko ditu, adierazpen eta teknika guztietakoak. Hautatutako lanetako bat Raimundo de Madrazoren Maria Hahn Etxenagusia, pintorearen bigarren emaztearen erretratua mihise handia da. Artelan hori Arabako Arte Ederren Museoan dagoen Pradoko Museoaren gordailua da, eta gure aretoetan modu iraunkorrean ikusgai dago 1964az geroztik.

Erretratu horrek duen garrantzia dela eta, ezinbesteko pieza bihurtu da Pradoko Museo Nazionalaren azken urteotako proiektu handietan. Proiektu horien artean, nabarmentzekoak dira “El Retrato español en el Prado”, “De Goya a Sorolla” eta, ondoren, “Del Greco a Sorolla” —ibiltaria 2007 eta 2011 artean—, eta oraintsuago, “Invitadas” erakusketa, 2021 eta 2022 artean antolatua.

Oraingo honetan, lehenengo aldiz landu da XIX. mendeko erretratuaren gaia modu monografikoan eta diziplina guztietan: pintura, eskultura, medailistika, miniatura, akuarela, marrazkigintza, akuafortea, litografia eta argazkigintza, besteak beste, Francisco de Goya, Eduardo Rosales, Federico eta Raimundo de Madrazo eta Mariano Benlliure egileekin. Pradoko Museo Nazionaleko bildumen aberastasunak eta aniztasunak ahalbidetzen dute proposamen hori.

Madrazotarren saga artistiko ospetsukoa da Raimundo. Sagako figura nabarmenena haren aita da, Federico de Madrazo, XIX. mendeko Espainiako erretratugile onenetakoa. Raimundok, gaztetatik, hezkuntza arretatsua izan zuen, bai Espainian, bai atzerrian. Parisen bizi izan zen bere bizitzaren zatirik luzeenean, eta hango “gizarte apartaren giroan” sartu zen. Eta, hain zuzen, giro horretan egindako harremanei esker, aretoetara joan ohi ziren intelektualek eta burgesia eta aristokraziako kideek osatu zuten haren bezero sarea.

Oso gaztetan geratu zen alargun, eta bigarrenez ezkondu zen, María Hahn Echenaguciarekin, Parisen bizi zen familia germano-venezuelar handi eta garrantzitsu bateko kidea bera. Haren anaia, Reynaldo Hahn, Belle Epoqueko Parisko musikari garrantzitsuenetako bat izan zen. Raimundo de Madrazok hainbat aldiz erretratatu zuen Maria, baina beharbada margolan hori izango da margotu zituen guztietatik irismen handienekoa. 1901ean datatua da, ezkondu eta bi urtera, eta tamaina naturalean irudikatu zuen, diban batean eserita eta XVIII. mendeko modaren arabera jantzita, tonu urdin, zilarkara eta zuriko soineko ikusgarri bat soinean duela.

Obra New Yorken egina da, hura baitzen Raimundo de Madrazoren ohiko bizilekua 1897az geroztik. Hiri hartan margotzen eta erakusten zituen batez ere emakumezkoen erretratuak, geroago hiri hartan bertan zenbait espainiar artistak, hala nola Sorollak edo Zuloagak, izan zituzten arrakastak aurreratuz.

Bartzelonan inauguratutako erakusketa, Zaragozan eta Sevillan izan da jada, gaur egun Valentzian dago, eta ondoren Palmako egoitzara eramango dute.

Lorenzo Fernández de Viana Sáenz de Ugarte Lantziegon (Araba) jaio zen 1866an, nekazari familia xume batean. Eskulturarekiko interesa zuenez, ebanista gisa lan egin zuen, Logroñon lehenik eta Gasteizen gero. Artisautzarekin lotura handiagoa duten hastapen horien ondoren, eskultore gisa trebatzea erabaki zuen. Arabako hiriburuko Arte eta Lanbide Eskolan matrikulatu zen, eta 1898an Madrilen jarri zen bizitzen, Aniceto Marinas garaiko eskultore ospetsuenetako baten tailerrera joateko. Fernandez de Viana oso harro zegoen gertaera horrekin, eta bere maisutzat hartu zuen beti.

1907an, Gasteizko Udalak pentsatuta, Parisera joan zen; han, Julian Akademiako prestakuntzaz gain, areto eta erakusketa asko bisitatu zituen, eta hiriko giro artistikoaz blaitu zen. Itzuli zenean, Gasteizko enpresa artistikorik handienean parte hartu zuen, Katedral Berriaren eraikuntzan. Gasteizko Elizbarrutiak proiektuaren handitasunaren aurrean eskultoreak eta zizelkariak prestatzeko berariaz sortutako Talla y Modelado Eskolako irakasle ere bada.

Argentinara bidaiatu zuen 1912an, eta bertan lan handiak eta garrantzitsuak egin zituen, batez ere arkitekturari aplikatutako eskulturan oinarrituz, estilistikoki aurrera egitea ahalbidetzen dioten lanak. Hala ere, 1917an Bilbora itzuli ondoren eta 1929an herri horretan hil zen arte, lan konbentzionalagoa egin zuen, jasotzen dituen enkarguetara oso makurtua, nahiz eta gai folklorikoak sartzeagatik nabarmentzen den, egileak duen sentimendu nazionalistatik hurbil daudenak.

Garaiko eskultore gehienek bezala, Fernandez de Vianak eskultura-genero guztiak ukitzen ditu (erlijiosoa, hilobietakoa, kostunbrista, erretratua, etab.) eta askotariko materialak erabiltzen ditu. Joera tradizionalaren barruan kokatzen da, bena-eskultore errealistena, ofizio handikoa, oso modu fidelean modelatzen dutena eta ekarpen handiena askotan gaiak aukeratzean aurkitzen dena.

Museoak egile honen eskultura bilduma txiki bat du erretratuan zentratuta. Batzuk familia-eremukoak dira, intimoenak, hala nola, Nire alaba (h. 1916-1920), edertasun klasiko eta bareko neska gazte bat erakusten duena. Xehetasun handiz egindako obra da, berokiaren lepoa apaintzen duten erliebeetan, txapelaren tolesturan edo horren azpitik ihes egiten duten kizkurretan ikus daitekeen bezala.

Intimitatearen osagai hau Pablo Uranga margolari arabarrarekin ere ematen da. 1908an erretratu bat egin eta obra maitekiro eskaini zion.

Urangak, berriz, Viana margotu zuen, hark bere erretratua estudioan modelatzen duen unean. Artisten artean oso ohikoa zen beren lanabesekin eta beren jarduera artistikoari balioa emanez elkar erretratatzeko joko hori. 

Vianak ere bere burua erretratatu zuen 1920an. Gizon heldu gisa aurkeztu zen, bere bizar eta bibote bereizgarriekin, aurpegian kontzentrazio-adierazpenarekin eta bekain-lerro oso markatuarekin. 

Estasia sinbolismotik hurbilago dagoen obra bat da, non aurpegia idealizatuta duen emakume gazte bat erakusten den. 

Enkarguz ere egin zituen obrak, Sabino Aranaren bustoan ikus daitekeenez (1919). Bertan erretratuaren fideltasuna lehenesten da eta modelatuaren naturaltasunagatik nabarmentzen da. 

Pablo Uranga Díaz de Arcaya Gasteizen jaio zen 1861eko ekainaren 26an. Aitaren aldetik Gipuzkoako familiakoa zen, Elegetakoa eta militarrena hain zuzen; amaren aldetik, berriz, Díaz de Arcayarrak, Arabako nobleziakoa, jatorria Aberasturikoa (Araba), Gasteizen bizi baziren ere. Bi gurasoak urte gutxiko aldearekin hil zirenez, 8 urterekin umezurtz geratu zen margolaria; Elgetan finkatuta bi familien babespean geratu zen, eta ordutik aurrera Pablo Urangaren ongizatea eta hezkuntza zainduko dituzte.

Urduñako jesuiten barnetegian ikasi ondoren, non marrazkigintzarako dohainak erakutsi baitzituen, Gasteizera heldu zen 16 urte zituela. Han hasi zen bere prestakuntza ibilbide berezia egiten Espainiako hainbat herritatik zehar, Parisen amaitzeko, une hartako abangoardiaren gune baitzen. Lehenik eta behin, Arte Ederren Akademiara joan zen, egun Arte eta Ofizio Eskola, bi ikasturtez, eta graduatu ondoren Jerez de la Fronterara (Cadiz) joan zen, Santo Domingoko Arte Ederren Akademiara. Uranga urte batzuk geroago Madrilgo San Fernando Akademian sartu zen, han Joaquín Bárbara y Balza margolari arabarrarekin edo Paco Durrio eskultore bilbotarrarekin batera egon zen, azken horrekin ordutik aurrera adiskidetasun handia izan zuen. Hark deituta joan zen Uranga Parisera 1889. urtearen amaieran eta Frantziako hiriburuan bizi izan zen 1897. urtera arte. Durriori esker, Urangak Ignacio Zuloaga margolari gipuzkoarra ezagutu zuen bertan, gerora bere kide eta lagunik onenetakoa izango zena. Parisko urte bohemio horiek alaitasun eta prestakuntza urteak dira, baina baita bizirauteko lan ezberdinenak ere.

1890etik aurrera, lehenengo Parisko Aretoan aurkeztu zuen bere lana eta hurrengo urtean Arte Ederren Elkarte Nazionalaren Aretoan. Parisko urte horietakoak dira Emakume ijitoa haizemailearekin eta Vicente gitarra jotzen erretratuak, formatu ertain-txikikoak eta horiekin Uranga libre sentitzen zen gaiarekin, konposizioarekin eta pintzelkadarekin jolasteko. Aldi berean, enkarguzko erretratuak egiten zituen, formalagoak bere kontzepzioan, ikus daitekeenez busto erretratu bikotean: Andre baten erretratua eta Vicenteren erretratua; eta gorputz osoko Bonifacia Ruiz de Lezamaren erretratua eta bere senar Miguel Gomez Arriagaren erretratua lanetan.

Bere biografia paristarraren unerik garrantzitsuena izan zen bere bakarkako lehen erakusketa, 1897ko martxoaren 3an Le Barc de Bouttevillen. Urangak 92 lan erakutsi zituen bertan, gehienak olioak, eta horien artean nabarmentzen ziren zezenketa -Jerezen zaletu zen-, paisaia, eta tipo eta ohitura gaiak. Hala ere, eta etorkizuna bere alde zeukala, Paris utzi eta Euskal Herrira itzuli zen, Elgetara. Herri txiki horretatik, Bilboko abangoardiako taldean erabat integratuta dago, bere lagun Zuloaga, Losada eta abarren bidez konektatuta, eta erakusketa eta proiektu artistiko ugaritan parte hartuz. Zuloagarekin batera, denboraldiak ematen ditu Segovian eta Gaztelako beste herri batzuetan, baina Elgetan bizitzen jarraitzen du, 1903an Prudencia Lejarreta herriko maistra gasteiztarrarekin ezkondu ondoren.

Uranga heldutasun pertsonaleko eta artistikoko unean dago, eta bere konposizio onenetako batzuetan islatuko da. Garai hartakoak dira, besteak beste, Andrea txakurrarekin erretratua, Prozesioa Elgetan, Jaia baserrian edo Nire familia, non bere emaztea eta bere lehen alaba margotzen agertzen den, baita barrualdeko, perspektibako eta kolore oso pertsonaleko konposizio txikiak ere, hala nola Dolarea.

1906 inguruan, Pablo Uranga bere jaioterrira joan zen bizitzera, Gasteizera, eta bertan bizi izan zen 1918ra arte. Hainbat etxe eta estudio izan zituen Errioxa, Frantzia kaleetan eta, azkenik, Foru kalean, Euskal Herrian eta Espainian zehar egiten zituen bidaiak, Zuloagarekin batera ia beti, etengabeak izango diren arren. Urte horietatik bi erretratu intimista nabarmentzen dira, bere autoerretratua, berak Elgetako bohemioa (1907) izena jarri eta bereziki harro sentitzen zena, eta Viana eskultorea (1908). Bertan, Lorenzo Fernández de Viana artista margotu zuen, lagun izateaz gain, euskal militantzia nazionalistan lagun ideologikoa zena. Margolanean, Pablo Urangaren erretratua buztinez modelatzen ari zen unean ikusten da eskultorea (eskultura hori ere museo honetako bilduman ikus daiteke). Gasteizko garaikoak dira, halaber, Liniers jeneralaren atxilotzea historiaren pintura, Argentinako Errepublikaren mendeurrena ospatzeko Erakusketara bidali zuena; Francisco Juan de Ayala eta Ortiz de Urbinaren erretratua, Arabako Aldundiak eskatuta; edo Segoviako gizon batzuk Gaztelako girotze pintura.

Gipuzkoara berriro aldatu zen arren -lehenengo Okendotegira, gero Martutenera-, Urangak urteetan jarraituko du Bilboko eszena artistikoari eta Euskal Artisten Elkarteari oso lotuta, bere lehiaketa eta erakusketetan aktiboki parte hartuz. Gipuzkoako Foru Aldundiaren enkargu berriak ere jasotzen ditu, ospe handia eta izen ona lortuz doala probintzian; izan ere, Frantziako gobernuak egilearen lan bat erosi zuen, Zuloaga lagunari egindako lehen garaiko erretratua. Inguruko paisaia eta argia inspirazio berria dira margolariarentzat: Zumaiako paisaia eta Ikatz itsasontzia, Debatik Mutrikurako zubian dira horren adibide.

1924ko abenduan, Zuloagarekin batera, arabar margolariaren lehen eta bakarra izango den abentura amerikarrari ekin zion. New York, Palm Beach eta, azkenik, La Habanan zehar ibili ziren elkarrekin.

Itzuli zenetik, Uranga erretiratuago biziko da Loiola auzoko etxe berrian. Hala ere, beti bidaiari eta jakin minez, eszenatoki berriak bilatu zituen amaierara arte. Bere azken urteetan Arabako Errioxa, Eltziego, Bastida, eta abarretatik ibili zen eta, besteak beste, Larrazuria kalea (Bastida) lana utzi zigun. Lehiaketetan ere parte hartzen jarraitzen du, esaterako Donostiako Udalak Mª Cristina erreginaren erretratu bat egiteko deitutakoan. Azkenik, Arabako Foru Aldundiak erosi zuen.

Uranga 1934ko azaroaren 6an hil zen.

Ignacio Díaz Olano, izen horrekin sinatzen baitzuen margolariak, 1860an jaio zen Gasteizen Ignacio Salvador Díaz Ruiz de Olano izenarekin. Lehen ikasketak Gasteizko Arte Ederren Akademian egin zituen, gero Arte eta Lanbide Eskola izango zena.

1877an, 17 urte zituela, Bartzelonara joan zen Llotjan-en prestakuntza zabaltzera; han hiru urtez egon zen Arte Ederren Akademiaren eta Gasteizko Udalaren pentsioari esker. Garai honetan egin zuen Margolariaren aitaren erretratua (1879).

Itzuli zenean, bere lehen mihiseak erakutsi zituen Gasteizko saltegietan, eta 1884ko Gasteizko Arte eta Industria Erakusketan parte hartu zuen, non zilarrezko domina lortu baitzuen bere lan batekin. 1887tik 1889ra El Danzarín aldizkari satirikoan parte hartu zuen, ilustratzaile lanetan, Galop ezizenarekin.

Urte horietan jada, 1890etik aurrera, bere lanak Arte Ederren Erakusketa Nazionalera bidaltzen hasi zen, garai hartako Espainiako bi urteko lehiaketarik garrantzitsuenera. Zorte handiagoarekin edo txikiagoarekin, lehia handia eta garrantzitsua zela eta, zenbait deialditan parte hartu zuen 1917ra arte, ia 30 urte horietan zenbait sari eta aipamen lortuz, ikusiko dugun bezala.

1891koa da Carmen Moralesen erretratua, garai hartan Felipe Arrietarekin ezkondu berria, Olanoren lagun eta ongile eta egilearen zenbait lanen jabe bera. Bere laguntza ekonomikoari esker, margolaria Italiara joan zen 1894an. Erroma, orduan, Parisekin batera, artistentzako ia derrigorrezko destinoa zen, non klasikoen lanari aurre egiten zioten eta hirian zehar zeuden espainiar eta atzerritar kideen akademia eta estudioetatik ibiltzen baitziren. Prestakuntza, bidaia eta ekoizpen urteak dira, eta hainbat gaitako mihiseak eta asmo handiko konposizio ariketak gauzatzen dira. Biluzia, Erromako landetako paisaia, Venezia, Ortuzaina mahatsekin edo Lisatzaileak dira Erromako egonaldian egin zituen lanetako batzuk. Azken harekin, Hirugarren klaseko domina lortu zuen 1895eko Arte Ederren Erakusketa Nazionalean, eta ondoren bere babeslea zen Felipe Arrietaren bildumara pasa zen margolanetako bat da. Erroman, María Antonia Proietti ezagutuko du, bere modelo, bikote eta figura konstantea izango dena bere lan garrantzitsuenetako askotan.  Garai hartan, bere lagun Fernando de Amárica erretratatu zuen, Erroman bisitatu zuena eta 1896an Espainiara itzultzeko bidaia egin zuena, Italian bi urte eman ondoren.

Gasteizen kokatuta eta Arka kalean estudioa zabalik, non irakasle lanak ere egin baitzituen, hurrengo urteetan bere konposizio ezagun eta ospatuenetako batzuk landu zituen: Jatetxea (1897), Angelusa errezatzen soroan (1899) eta Kalbarioko erromeriako itzulera (1903). Lan horiekin, besteak beste, sari handienetako bat lortu nahi zuen Nazionaletan. Helburu hori, berriz, ez du lortzen.

1901ean lortu zuen irakasle postua Gasteizko Arte eta Ofizio Eskolan, eta ordudanik bertan aritu zen irakasle. Urte hartatik aurrera, Mutrikun eman zituen udak. Gipuzkoako herri horrek inspirazio iturri balioko dio paisaiari eta tipo eta ohiturei buruzko bere lan askotan, aipatutako Kalbarioko erromerian, esaterako. Jai hori leku hartan kokatzen da, eta harekin eskuratuko du 1904ko Erakusketa Nazionalean lortutako azken saria, Alfontso XII.aren Ordena Zibilaren enkomienda osoa.

Mende berriko lehen bi hamarkadetan zehar, bere inguru intimoaren hainbat erretratu margotuko ditu, bere amaren erretratuaz gain (Margolariaren ama), Adrian Aldecoaren erretratua -bere ikasle eta laguna-, baita bere Autoerretratua ere, enkarguzko beste batzuekin batera, hala nola Jacinta Diaz de Mendívil y Velascorena kasu, tokiko burgesiaren erretratugintzaren adibidea dena.

1912an irakasle hasi zen Bigarren Hezkuntzako Institutuan, Arte Eskolan eta bere lantegian bertan egiten zuen irakasle lanarekin batera.

Erretratuaren gaiari, hain ohikoa ez den beste batzuk gehituko zaizkio, esaterako Toreadorea janzten, baita Euskal Herrian kokatutako gai kostunbristako konposizio handiak ere, non egileak konposizioaren, marrazkiaren eta pintzelkadaren aditasunaren alardea egiten jarraitu zuen, zehazki, Maitasuna basoan, Biaoa margolanak edo Gorulariak eta ehuleak; azken lan horrekin 1917an parte hartu zuen Nazionaletan, ordurako 57 urte zituela.

Ignacio Díaz Olanok jarduera artistiko bikoitzari eutsi zion: irakasle eta margolari izanik 30eko hamarkadan, 1937an hil zen arte. Bere azken garaikoak dira Haurtzainak Floridan, Errepublika (1931-32), seguruenik Arabako Foru Aldundiak 1932ko irailean Niceto Alcalá Zamora Errepublikako presidentearen bisitaren harira egileari egindako enkargua; Gabonetako izadi hila arrainekin -genero hori da ezohikoena-; eta Mutrikun girotutakoak, non landa eta arrantzako inguruak eta zereginak islatzen dituen, Belarra, Sardina saltzailea, Amarik gabe, Abesti zoragarria edo Txalupen zain lan klasikoetan, adibidez.